O projekcie
Sowieckie zsyłki zazwyczaj kojarzą się z zimnymi obszarami Syberii i Kazachstanu. Tam też rzeczywiście trafili Polacy z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej deportowani przez władze sowieckie w latach 1940–1941. W jaki sposób w latach II wojny światowej polscy obywatele tak licznie pojawili się na obszarze dzisiejszego Uzbekistanu?
Skąd aż tak duża liczba polskich cmentarzy rozsianych na terytorium tej byłej sowieckiej republiki? Zachęcamy do zapoznania się z projektem Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku i Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Taszkencie „Polskie cmentarze w Uzbekistanie”.
Projekt digitalizacji polskich Cmentarzy Wojennych w Uzbekistanie i stworzenia poświęconej polskim miejscom pamięci strony internetowej powstał z inicjatywy Radosława Gruka Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w Uzbekistanie. Projekt został zrealizowany dzięki współpracy Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku i Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Taszkencie. Projekt realizowany jest również w ramach działalności, powstałej w 2023 r., Polsko-Uzbekistańskiej Komisji Historycznej.
Historia obecności polskiej ludności w Uzbekistanie związana jest z budową armii, którą zezwoliły stworzyć władze ZSRS po zawarciu 30 lipca 1941 r. umowy z Polską (tzw. układ Sikorski–Majski) przywracającej stosunki dyplomatyczne pomiędzy oboma państwami. Do podpisania polsko-sowieckiego porozumienia doszło w związku z nową sytuacją polityczną spowodowaną wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej (22 czerwca 1941 r.) oraz stratami poniesionymi przez Armię Czerwoną. Antyniemiecka koalicja, zwłaszcza Wielka Brytania, korzystając z nowego konfliktu, zaczęła naciskać na konieczność uregulowania wzajemnych relacji między państwami walczącymi przeciwko III Rzeszy. Chociaż umowa budziła wiele zastrzeżeń ze strony części polskiego środowiska emigracyjnego, w rzeczywistości dawała setkom tysięcy zesłańców szansę opuszczenia miejsca deportacji.
Oficjalne utworzenie Polskich Sił Zbrojnych w Związku Sowieckim nastąpiło 14 sierpnia 1941 r. Miejsca formowania się poszczególnych oddziałów strona sowiecka wyznaczyła w okolicach miejscowości Tatiszczew, Kołtubanka i Buzułuk. Leżały one na obszarach o słabo rozwiniętej infrastrukturze, nie dysponowały więc wystarczającym zapleczem koszarowym. Występowały znaczące problemy z aprowizacją coraz liczniejszych grup ochotników. Przyszli żołnierze, wycieńczeni ciężką pracą i chorobami w łagrach i na zesłaniu, musieli najpierw odbudować swoje zdrowie i odzyskać siły. Nie było to łatwe, gdyż brakowało żywności, odzieży i lekarstw. Oprócz tego doskwierały trudne warunki klimatyczne – zwłaszcza zimą, gdy w stepowym klimacie temperatura spadała znacznie poniżej zera.
W związku z zaistniałymi problemami, ambasador Polski w Moskwie Stanisław Kot kilkakrotnie spotykał się z Wiaczesławem Mołotowem i Józefem Stalinem usiłując wynegocjować lepsze warunki dla armii, w tym powiększenie racji żywnościowych i liczby polskich dywizji. Nie uzyskał jednak zgody na spełnienie tych postulatów. Przełomem była dopiero wizyta gen. Władysława Sikorskiego w Moskwie, który 30 listopada 1941 r. spotkał się ze Stalinem. Po trudnych negocjacjach ostatecznie udało się uzgodnić, że strona sowiecka zwiększy wydawaną liczbę racji żywnościowych oraz zezwoli na przesunięcie formujących się jednostek do Azji Środkowej, gdzie nie występowała aż tak surowa zima. Między 15 stycznia a 25 lutego 1942 r. polska armia została przetransportowana do południowych części azjatyckich republik sowieckich, a głównie na teren dzisiejszego Uzbekistanu.
Droga na południe nie była łatwa. Podczas dyslokacji zmarło wielu żołnierzy, których osłabione organizmy, wyniszczone chorobami, nie wytrzymały warunków transportu. Nowe miejsce stacjonowania polskich oddziałów nie rozwiązywało też wszystkich problemów utrudniających ich organizację. Tutaj dla kontrastu był zbyt gorący klimat, który zwłaszcza wiosną i latem zaczął dziesiątkować osłabionych pobytem w łagrach i na zesłaniu przyszłych żołnierzy. Niedożywienie oraz złe warunki sanitarne w połączeniu z ciepłym klimatem wywołały epidemie chorób zakaźnych. Zmarłe osoby często chowano w zbiorowych mogiłach. W przeciwieństwie jednak do władz sowieckich strona polska zadbała o odpowiednie udokumentowanie miejsc pochówków. Dzięki temu dysponujemy dzisiaj spisami zmarłych osób.
Trudne warunki pobytowe oraz coraz gorsze relacje polsko-sowieckie przyczyniły się do rozpoczęcia na przełomie kwietnia i marca 1942 r. ewakuacji pierwszych oddziałów poza granice Związku Sowieckiego. Oprócz żołnierzy imperium opuszczali także cywile, głównie kobiety i dzieci. Do kolejnej fali ewakuacji doszło pomiędzy 5 a 25 sierpnia 1942 r. Ogólna liczba polskich obywateli, którym udało się wydostać z ZSRS, wyniosła ponad 116 tys. osób, w tym ponad 78 tys. żołnierzy. Po kilkumiesięcznym stacjonowaniu polskiej armii na terytorium dzisiejszego Uzbekistanu pozostało łącznie 17 polskich cmentarzy wojskowych.
W latach dziewięćdziesiątych XX w., po upadku Związku Sowieckiego, zadania zachowania i zabezpieczenia polskich nekropolii wojskowych w Uzbekistanie podjęła się polska firma Budmex. Wszystkie te miejsca pamięci zostały zaprojektowane według jednego schematu architektonicznego.
Zachęcamy do zapoznania się z historią polskich cmentarzy w Uzbekistanie i historią polskiej ludności w tym rejonie świata w latach II wojny światowej.
tel.: +48 58 323 75 20
e-mail: sekretariat@muzeum1939.pl
tel.: + 48 85 672 36 01
e-mail: sekretariat@sybir.bialystok.pl
tel.: +998 78 120 86 51
