Cywile

a) deportowani ze wschodnich ziem Rzeczpospolitej Polskiej zagarniętych przez ZSRS we wrześniu 1939 r.;

b) osoby, które przybyły po „amnestii” z 1941 r.;

c) jednostki Armii Andersa ewakuowane z terytorium Rosyjskiej Federacyjnej SRS w 1942 r.;

d) ci, którzy pozostali po ewakuacji Armii Andersa do Iranu i wrócili do Polski w 1946 r.

17 września 1939 r. Związek Sowiecki zaatakował Polskę. Agresor włączył w swoje granice wschodnie województwa Polski oraz rozpoczął proces sowietyzacji. W jego ramach podjęto decyzję o deportacji z okupowanych terenów różnych grup ludności, które mogłyby być wrogie nowej władzy. Działania te były wymierzone w konkretną grupę ludzi, większość stanowili „wrogowie klasowi”, w tym etniczni Polacy. Obecnie z całą pewnością możemy stwierdzić, że liczba polskich obywateli deportowanych w głąb Związku Sowieckiego w trakcie okupacji sowieckiej trwającej do czerwca 1941 r. wyniosła nie mniej niż 330 tys.

Większość polskich obywateli została wysłana do północnych regionów ZSRS, na Syberię i do Kazachstanu. W zachowanych dokumentach dotyczących tych operacji nie ma informacji, że Uzbekistan był jednym z miejsc masowych deportacji Polaków w latach 1940–1941; wiadomo jedynie, że dotyczyło to pojedynczych przypadków. Osoby te trafiły do Uzbeckiej SRS najprawdopodobniej nie w wyniku decyzji administracyjnych (co dotyczyło właśnie deportacji), ale sądowych – zsyłka była wówczas wyrokiem. Podobnie w latach 1940–1941 około 60 tys. polskich obywateli trafiło na Kołymę.

Po ataku III Rzeszy na Związek Sowiecki stosunki dyplomatyczne między Polską a ZSRS zostały przywrócone. Podpisany 30 lipca 1941 r. traktat międzypaństwowy przesądził o możliwości utworzenia na terytorium Związku Sowieckiego polskiej armii oraz zobowiązał sowieckie władze do zwolnienia z więzień i obozów wszystkich nielegalnie przebywających tam polskich obywateli. Wypełniając to zobowiązanie, Prezydium Rady Najwyższej ZSRS 12 sierpnia 1941 r. ogłosiło tzw. amnestię. Na jej mocy polscy obywatele mogli opuszczać więzienia, swobodnie poruszać się po terytorium Związku Sowieckiego, a także wstępować (o ile pozwalał na to stan zdrowia i kwalifikacje) do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Równolegle z tworzeniem armii na terenie całego Związku Sowieckiego powstawały polskie struktury dyplomatyczne. Również w Uzbekistanie (m.in. w Taszkiencie i Samarkandzie) zbierali się polscy delegaci i mężowie zaufania, którzy w ramach działań Ambasady Rzeczpospolitej Polskiej udzielali niezbędnej pomocy obywatelom polskim, a także prowadzili ewidencję i pomagali w odzyskiwaniu dokumentów i poszukiwaniu krewnych.

Chęć jak najszybszego opuszczenia północnych regionów, a także wieści o polskich formacjach na południu ZSRS spowodowały, że Polacy rozpoczęli spontanicznie przemieszczać się do południowych republik, w tym Uzbekistanu. Migracja ta zaskoczyła nie tylko polską ambasadę, ale także władze sowieckie, zwłaszcza NKWD. Zatłoczone dworce kolejowe, na których spotykały się pociągi ewakuujące przedsiębiorstwa, setki tysięcy cywilów ze strefy przyfrontowej i polskich obywateli objętych „amnestią” stały się miejscem konfliktów i wylęgarnią chorób. Aby załagodzić sytuację na przepełnionych dworcach, szef NKWD Ławrientij Beria zaproponował przesiedlenie ok. 100 tys. polskich obywateli do Uzbeckiej SRS. Lokalne władze republiki nie były zadowolone z decyzji podjętej w Moskwie, gdyż główne trudności związane z przesiedleniem i utrzymaniem Polaków spadły na barki miejscowej ludności. Ludzie przybywający na uzbeckie stacje od razu znajdowali się w ekstremalnych warunkach. Chaos, brak informacji, brak żywności – wszystko to zmuszało do tułania się po dworcach kolejowych (Samarkanda, Buchara, Taszkient).

Po krótkim czasie przybyłe rodziny zostały wysłane do kołchozów, gdzie rozpoczęły żniwa. Po zakończeniu prac rolnych sytuacja Polaków gwałtownie się pogorszyła. W związku z tym sowiecki rząd podjął decyzję o ewakuacji 36 tys. polskich obywateli do sąsiedniego Kazachstanu. Dla wielu Polaków był to szok, gdyż w ten sposób zostali zmuszeniu do powrotu do miejsc, z których kilka miesięcy wcześniej przybyli do Uzbekistanu. Przymusowe przesiedlenie trwało od 25 listopada do 5 grudnia 1941 r..

Kolejną grupą polskich obywateli, którzy przenieśli się do Uzbekistanu, byli żołnierze Armii Andersa. W styczniu i lutym 1942 r. opuścili swoje dotychczasowe miejsca stacjonowania (Buzułuk, Czkałow, Tatiszczewo) i udali się w cieplejsze rejony Związku Sowieckiego (Kazachstan, Kirgistan i Uzbekistan). Podróż na południe nie była łatwa. Wielu żołnierzy zmarło podczas transportu z powodu osłabienia wynikającego z przebytych chorób i ciężkich warunków. Nowa lokalizacja polskich oddziałów nie rozwiązała wszystkich problemów, które utrudniały ich organizację. Gorący klimat i złe warunki sanitarne spowodowały epidemię chorób zakaźnych.

Według statystyk Ambasady RP przed ewakuacją Armii Andersa do Iranu w Uzbeckiej SRS mieszkało 107 655 polskich obywateli. Po ewakuacji ich liczba znacznie się zmniejszyła i pod koniec 1942 r. wynosiła ok. 38 tys. osób. Liczba ta ulegała ciągłym zmianom, gdyż przez pewien czas do Uzbekistanu przybywali kolejni „amnestionowani” w nadziei na wstąpienie do Wojska Polskiego i ewakuację na front. Wyczerpani i głodni ludzie często umierali; według niepełnych danych w Uzbekistanie zmarło w 1942 r. ponad 3 tys. wojskowych i cywilów. 17 polskich cmentarzy wojskowych znajdujących się na terytorium byłej republiki do dziś jest niemym świadkiem tej tragedii.

Nie wszyscy polscy obywatele mieli szczęście ewakuować się z Armią Andersa. Po ponownym zerwaniu stosunków dyplomatycznych między Polską a ZSRS w 1943 r., gdy na jaw wyszła zbrodnia katyńska, opiekę nad Polakami przejął Związek Patriotów Polskich. Była to komunistyczna organizacja w pełni kontrolowana przez Moskwę, która zapewniała jednak zorganizowaną pomoc wszystkim polskim obywatelom, którzy pozostali w ZSRS po ewakuacji Armii Andersa. Dane statystyczne Związku Patriotów Polskich dotyczące liczby Polaków w Uzbekistanie w tym okresie są bardzo zróżnicowane – w czerwcu 1944 r. ich liczba miała wynosić 43,4 tys. Związek Patriotów Polskich prowadził polskie szkoły i sierocińce. Pod koniec 1945 r. na terytorium Uzbekistanu działało 14 polskich szkół, do których uczęszczało ponad 1,8 tys. uczniów. Poziom nauczania był dość wysoki, a nauczyciele byli wybierani spośród osób lojalnych wobec władzy sowieckiej; wszelkie przejawy polskiego patriotyzmu niezgodne z linią partii były karane. W tym samym czasie w Uzbekistanie działały dwa polskie przedszkola – w Bucharze i Samarkandzie, do których uczęszczało łącznie około 200 dzieci.

Od drugiej połowy 1944 r. zaczęły pojawiać się możliwości przesiedlenia polskich obywateli do innych republik Związku Sowieckiego. W lipcu 1944 r. na zajętą przez Armię Czerwoną Ukrainę z Uzbekistanu wyjechało ok. 2 tys. osób (choć rząd zezwolił na przesiedlenie 30 tys.). Prawdziwa fala przesiedleń rozpoczęła się w ramach tzw. repatriacji, kiedy polscy obywatele mogli powrócić na powojenne terytorium Polski. Repatriacja z Uzbekistanu rozpoczęła się w 1945 r., a zakończyła w 1948 r. Podczas tej akcji do ojczyzny powróciło ponad 32 tys. osób.

Podsumowując, warto zauważyć, że w czasie II wojny światowej na terytorium Uzbekistanu przebywało około 100 tys. polskich obywateli.

Losy tych ludzi były bardzo różne, jedni dalej walczyli w polskiej armii, inni ciężko pracowali w licznych kołchozach, ale warto pamiętać o tych, którzy nie przetrwali trudów deportacji i na zawsze spoczęli w uzbeckiej ziemi. Między Polakami i Uzbekami wytworzyły się ciepłe i przyjazne stosunki – głód i wspólna praca nauczyły przedstawicieli obu narodów wspierać się nawzajem i dzielić ostatnim kawałkiem chleba.

Zobacz listę cmentarzy

Polskich obywateli przebywających w Uzbekistanie podczas II wojny światowej można podzielić na kilka kategorii: