Armia
W 1939 r. Związek Sowiecki oraz hitlerowskie Niemcy napadły na Polskę, co dało początek II wojnie światowej. Podczas trwającej od 17 września 1939 r. do 22 czerwca 1941 r. sowieckiej okupacji wschodniej części naszego kraju represjonowano i wywieziono w głąb ZSRS kilkaset tysięcy polskich obywateli. Byli osadzani w więzieniach, zsyłani do łagrów oraz przymusowo przesiedlani na Syberię i do Kazachstanu. Sowieckie władze dokonały również zbrodni katyńskiej – w jej wyniku zamordowano ponad 20 tys. polskich oficerów i przedstawicieli polskiej inteligencji.
Wybuch wojny między III Rzeszą i ZSRS 22 czerwca 1941 r. i ponoszone przez Armię Czerwoną klęski spowodowały częściowe złagodzenie polityki sowieckiej wobec Polaków. W Związku Sowieckim umożliwiono utworzenie polskiego wojska, którego zadaniem była walka z Niemcami wspólnie z Armią Czerwoną i innymi sojusznikami. Jej powstanie zostało zapowiedziane w układzie Sikorski–Majski, podpisanym 30 lipca 1941 r. W dołączonym do niego protokole rząd sowiecki zapowiadał, że udzieli „amnestii” wszystkim polskim obywatelom, którzy są obecnie pozbawieni wolności na terytorium ZSRS jako jeńcy wojenni bądź na „innych odpowiednich podstawach”. Porozumienie to znosiło również wszystkie sowiecko-niemieckie ustalenia z układu Ribbentrop–Mołotow.
Umowa wojskowa, zawarta w Moskwie 14 sierpnia 1941 r., przewidywała utworzenie „w możliwie najkrótszym czasie” Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS będących częścią sił zbrojnych suwerennej Rzeczypospolitej. 18 sierpnia wybrano dowódcę – został nim gen. Władysław Anders, uwolniony 4 sierpnia 1941 r., po 22 miesiącach spędzonych w więzieniu na moskiewskiej Łubiance.
Formowanie jednostek rozpoczęto we wrześniu tego samego roku w obwodach czkałowskim (obecnie orenburskim) i saratowskim na południu Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Sztab polskiej armii ulokowano w Buzułuku koło Kujbyszewa. Tam też, ze wszystkich stron Związku Sowieckiego, zaczęli przybywać Polacy, zwalniani na mocy „amnestii” z łagrów, więzień i miejsc zesłania. Osoby zgłaszające się do wojska były w przeważającej mierze wyczerpane, głodne i chore. Fatalny stan zdrowia i koszmarne warunki trwających niekiedy miesiącami podróży sprawiły, że wielu z tych, którzy chcieli wstąpić do polskiej armii, nigdy do niej nie dotarło. Umierali w drodze z głodu, zimna i z powodu chorób.
Z inicjatywy gen. Andersa podczas tworzenia Polskich Sił Zbrojnych na terenie Związku Sowieckiego utworzono także Pomocniczą Służbę Kobiet. Jej członkinie odpowiadały za opatrywanie rannych, obsługę szpitali i kuchni czy szkoły dla sierot wojennych. Pracowały również jako sekretarki i szyfrantki w sztabach oraz pełniły dyżury na stacjach kolejowych.
Do wojska przyjmowano także młodzież obojga płci. Były to dzieci w wieku od 8 do 16 lat. W większości sieroty, których rodzice zmarli w ZSRS, bądź dzieci odłączone od rodziców w czasie deportacji. Otrzymywały one zajęcie w stołówkach, magazynach i przy pracach porządkowych. Po pewnym czasie młodzi ludzie dostawali mundury wojskowe i rozpoczynali naukę. Chodziło po pierwsze o uratowanie ich zdrowia i życia, a po drugie o zapewnienie wojsku przyszłych, wykształconych kadr. Równolegle prowadzono intensywne poszukiwania oficerów. W owym czasie strona polska nie wiedziała jeszcze, że wielu z nich zostało zamordowanych przez NKWD, m.in. w Lesie Katyńskim.
W listopadzie 1941 r. wstrzymano dalszy rozwój polskich jednostek oraz zwolnienia Polaków z obozów pracy i miejsc odosobnienia. Narastające trudności w relacjach z Sowietami były powodem wizyty naczelnego wodza gen. Władysława Sikorskiego w Moskwie i jego rozmowy ze Stalinem 3 grudnia 1941 r.
Dyktator w rozmowach z polską delegacją poszedł na pewne ustępstwa. W sprawie uzbrojenia podjęto decyzję, że dwie dywizje piechoty zostaną uzbrojone przez Sowietów, zaś pozostałe cztery przez Brytyjczyków i Amerykanów. Nowe dywizje miały być zorganizowane do końca lutego 1942 r.
W czasie moskiewskiej wizyty zadecydowano również, że polska armia zostanie przeniesiona do sowieckiej Azji Środkowej. Uzasadnieniem relokacji były lepsze warunki bytowe i klimatyczne w tych republikach oraz łatwiejsze wyekwipowanie polskich jednostek przez aliantów zachodnich.
Pomimo różnorodnych trudności armia Andersa rozwijała się i w połowie października 1941 r. liczyła ponad 38 tys. ludzi.
Do wzrostu liczby ochotników przyczyniła się decyzja generała z 29 października 1941 r. powołująca oficerów rejestracyjnych na terenie większych ośrodków miejskich sowieckiej Azji Centralnej. Jednak wraz ze wzrostem liczby żołnierzy oraz polskiej ludności cywilnej, która przybywała do miejsc tworzenia armii, coraz poważniejsze stawały się problemy aprowizacyjne.
Tymczasem sowieckie władze nie tylko nie zwiększały przydziałów żywnościowych dla polskiego wojska, ale je obniżały.
|
Do sowieckiej Azji Centralnej, w tym do Uzbeckiej SRS, jeszcze przed przeniesieniem wojska ściągały masy Polaków (również cywile, w tym dzieci), licząc na ocalenie przed niewolą oraz śmiercią z głodu i z powodu chorób. Przybywali wyczerpani, wynędzniali, zawszeni, bez włosów po przebytym tyfusie.
Zdarzało się nieraz, że koło stacji czy przy budynku komisji poborowej ludzie ci umierali. Przybywający masowo obywatele przywozili ze sobą tyfus plamisty, który z powodu braku lekarstw szybko się rozprzestrzeniał. Sprzyjały temu również fatalne warunki sanitarne panujące w przydzielonych polskiej armii pomieszczeniach, zanieczyszczona woda oraz bardzo niekorzystne warunki atmosferyczne. Epidemia tyfusu zaczęła wygasać dopiero pod koniec lutego 1942 r.
Po przybyciu polskich oddziałów do sowieckiej Azji Centralnej zorganizowano cywilom szkoły, sierocińce i szpitale. Ze względu na wyczerpanie pracą w łagrach i głód wśród żołnierzy cywilów szerzyły się choroby, takie jak: tyfus, awitaminoza, dyzenteria, malaria, które zbierały liczne śmiertelne żniwo.
W wyniku epidemii tyfusu zmarło około 10 tys. żołnierzy i cywilów, wśród nich wiele dzieci. Poprawa sytuacji militarnej ZSRS na początku 1942 r. wpłynęła negatywnie na realizację umów zawartych z polskimi władzami. Sowieci opóźniali dalszy pobór do polskiej armii, ograniczając go do trzech republik: kirgiskiej, kazachskiej i uzbeckiej.
Do 15 marca 1942 r. liczebność polskiej armii powiększyła się do ponad 66 tys. żołnierzy, nie osiągając poziomu ustalonego w polsko-sowieckich porozumieniach z grudnia 1941 r.
Jednocześnie na początku lutego 1942 r. sowieckie władze zażądały od gen. Andersa skierowania na front nieprzygotowanych jeszcze do walki polskich oddziałów. Dowódca Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS zdecydowanie odmówił, stwierdzając, że jego armia osiągnie gotowość bojową najwcześniej za sześć miesięcy; nie zgodził się również na wysyłanie na front pojedynczych dywizji. Anders obawiał się, że Stalin potraktuje je jak „mięso armatnie”.
W tej sytuacji najważniejszym zadaniem dla gen. Andersa stawało się ocalenie polskiej armii i ludności cywilnej. 18 marca 1942 r. na spotkaniu ze Stalinem poruszył kwestię ewakuacji części polskiego wojska do Iranu. Dyktator bez wahania zgodził się na wyjazd wszystkich tych żołnierzy, dla których nie wystarczało żywności.
W konsekwencji przyjętych ustaleń przy sowieckiej pomocy od 24 marca do 5 kwietnia 1942 r. ZSRS opuściło blisko 44 tys. osób, w tym ponad 33 tys. wojskowych. Wykorzystano drogę morską z portu Krasnowodzk (obecnie Turkmenbaszy) w Turkmeńskiej SRS do irańskiego portu Pahlawi (obecnie Bandar-e Anzali).
W Związku Sowieckim pozostało nadal ponad 40 tys. polskich żołnierzy. Generał Anders obawiał się, że w przypadku poprawy sytuacji militarnej ZSRS polskie jednostki mogą zostać rozwiązane, a żołnierze ponownie uwięzieni w łagrach. Wpływ na losy Polskich Sił Zbrojnych miała również trudna sytuacja Brytyjczyków w Afryce, związana z podjętą w końcu maja 1942 r. ofensywą gen. Erwina Rommla. Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill rozmawiał ze Stalinem na temat ewakuacji polskich wojsk do Iranu.
2 lipca 1942 r. polski rząd w Londynie został poinformowany, że Stalin zdecydował się na wyprowadzenie z ZSRS pozostałych jednostek Polskich Sił Zbrojnych na Bliski Wschód. 31 lipca 1942 r. w Taszkiencie podpisano polsko-sowiecki protokół dotyczący ewakuacji do Iranu wojskowych oraz ich rodzin oficerów.
Od 19 do 31 sierpnia 1942 r. ZSRS opuściło blisko 70 tys. osób, w tym około 25 tys. cywilów. Na skutek interwencji gen. Andersa wśród ewakuowanych znalazło się także około 4 tys. polskich Żydów. Podobnie jak wiosną wykorzystano drogę morską z portu Krasnowodzk do irańskiego portu Pahlawi.
Dzięki punktowi likwidacyjnemu w Aszchabadzie, który działał do listopada 1942 r., do Iranu, drogą przez góry, wyjechało jeszcze ponad 2,5 tys. osób – wśród nich ponad 700 żołnierzy i blisko 2 tys. cywilów, w większości dzieci. Łącznie w 1942 r. ZSRS opuściło ponad 115 tys. polskich obywateli, z tego około 77 tys. wojskowych i ponad 40 tys. cywili (w tym 18 tys. dzieci).
Podczas pobytu Polaków w Azji Centralnej dochodziło do licznych kontaktów z ludnością uzbecką. Choć był to krótki czas (zima–jesień 1942 r.), dalekie sobie narody wpłynęły na siebie, a nawiązane przed laty relacje z Polakami są zapamiętane w społeczeństwie uzbeckim do dziś.
Ważnym wydarzeniem było przybycie do ZSRS w kwietniu 1942 r. biskupa polowego Wojska Polskiego Józefa Gawliny. Był on pierwszym katolickim biskupem, który dotarł do Związku Sowieckiego. W czerwcu 1942 r. dotarł do miejsc pobytu polskich jednostek. Wizytował szpitale, szkoły i sierocińce. Jak wynika z wielu relacji, wizyta biskupa, a zwłaszcza odprawiane nabożeństwa, przyciągały także miejscową ludność, która wbrew zakazom i blokadom dróg przez NKWD przyglądała się religijnym uroczystościom. Sam fakt możliwości aktywności religijnej w antyreligijnym Związku Sowieckim musiał nieść pozytywny wpływ i dawać nadzieję na przyszłość.
tel.: +48 58 323 75 20
e-mail: sekretariat@muzeum1939.pl
tel.: + 48 85 672 36 01
e-mail: sekretariat@sybir.bialystok.pl
tel.: +998 78 120 86 51
